Zonder mais bestaat Mexico niet

Langzaam draait de praalwagen het zócalo op, het grootste plein van Mexico in het hart van de hoofdstad. Het traditionele toneel van politieke massabijeenkomsten en protestdemonstraties is weer eens afgeladen vol, en de praalwagen is ondanks zijn feestelijke uiterlijk geen onderdeel van een carnavalsoptocht. De enorme maiskolf op de wagen, omringd door allerlei typen mais en maisprodukten die de boeren langs het traject hebben toegevoegd, is het symbool van de tortilla-crisis en de strijd daartegen die gevoerd wordt onder de vlag van de oude Maya-wijsheid Sin maíz no hay país: zonder mais bestaat het land niet.

Ruim 300 kilometer heeft de karavaan geleid door de supermaiskolf afgelegd. Een rit die begonnen is bij de grot van Coxcatlán in het zuiden van de deelstaat Puebla, waar in 1966 de oudste maiskorrels ooit zijn gevonden. Een bewijs dat 8000 jaar geleden al mais gegeten werd in wat nu Mexico heet. Langs de hele route hebben de actievoerders een pad van mais geplant en op de praalwagen liggen ook zaden en korrels van allerhande soorten waaronder de blauwe, de basis voor de bijzonder gewilde blauwe tortilla's.

De manifestatie op het inmense centrale plein van Mexico-Stad vindt plaats in het kader van het Sociaal Forum en is bedoeld als een 'verdediging van de mais', het basisvoedsel van zo'n 150 miljoen Mexicanen en Midden-Amerikanen. Dat wordt bedreigd door de verruiming van het vrijhandelsverdrag met de Verenigde Staten, de import van transgene mais en de enorme toename van de produktie van biobrandstof. De combinatie heeft al tot scherpe prijsverhogingen geleid en de treurige vaststelling dat het in potentie zo rijke Mexico niet langer in staat is zichzelf te voeden.

De protestbijeenkomst begint met een offer aan Omeótl, een van de hoofdgodinnen van Mesoamerica, zoals het precolombiaanse Mexico en Midden-Amerika samen wel worden genoemd. Dat is geen willekeurige keus, want voor de oorspronkelijke bewoners van dit gebied is de mais niet alleen de basis van hun dagelijks voedsel maar ook hun link met de goden. De mais is zo heilig dat de mythologie van de Maya´s verhaalt hoe de goden de eerste mens kneedden uit maisdeeg. Mensen van mais is de titel van een van de beroemdste romans van de Guatemalteekse Nobelprijswinnaar Miguel Angel Asturias.

De wereldmarktprijs van mais, net als die van andere granen als soja en tarwe, is de laatste paar jaar spectaculair gestegen, en dat heeft enorme gevolgen voor de Mexicaanse consument. De directe oorzaak is de schaarste van mais op de wereldmarkt en vooral in de Verenigde Staten, waar een steeds groter deel van de maisproduktie wordt gebruikt voor het maken van de biobrandstof ethanol. De achterliggende oorzaak is dat Mexico steeds afhankelijker is geworden van de import van mais uit de VS omdat het land zelf niet meer voldoende produceert. Dit zal nog verergeren nu de verruiming van het vrijhandelsverdrag in werking is getreden en de Amerikaanse maisboeren en hun zwaar gesubsidieerde mais vrij toegang hebben tot de Mexicaanse markt.

Kreunend en piepend spuwt de tortilla-machine zijn pannekoekjes uit. Aan de achterkant stopt een vrouw grote hompen maisdeeg in het gevaarte en aan de voorkant pikt haar collega de tortilla´s van de lopende band en stapelt ze razendsnel op. Het is een beeld dat overal in Mexico te zien is, want er zijn zo'n 75.000 tortillerías in het land. Daarnaast vind  je op elke markt vrouwen die de pannekoekjes vervaardigen op kleine handpersen.

In Mexico eet iedereen overal en op elk moment van de dag tortilla´s, meestal in de vorm van tacos:  gevuld met louter bonen voor de armsten en met vlees in alle denkbare varianten voor de anderen, en uiteraard aangescherpt met stevige pepers. Voor de  zes miljoen alleramsten, die moeten leven van minder dan een euro per dag, zijn de kale tortilla´s zelfs het enige voedsel dat zij tot zich nemen. En zelfs dat ligt nu onder vuur.

Vorig jaar liep de prijs van een kilo tortilla´s op tot 18 peso (1,2 euro). Na heftige protesten en demonstraties beloofden de producenten en de regering samen de prijs terug te dringen tot maximaal 8,5 peso, maar uit controles blijkt dat 90 procent van de producenten zich daar niet aan houdt. Koop maar bij de supermarkten, zegt de Mexicaanse regering nu, daar is de prijs zoals vanouds 6 peso. Maar, zeggen consumentenoranisaties, de grote Amerikaanse winkelketens als Walmart drukken met hun prijspolitiek de kleine Mexicaanse zelfstandigen uit de markt, en daarna zullen ze hun prijzen ook verhogen. Want ' de prijsverhoging is geen zeepbel die over een paar maanden uiteenspat', aldus Victor Suarez van de organisatie van maisproducenten. 'Het is een structurele verhoging doordat de VS en andere landen steeds meer mais gaan gebruiken voor het maken van biobrandstof.'

Op het zócalo vragen de organisatoren de aanwezigen zich te concentreren op de 'primaire energie' die de mais geacht wordt over te brengen. Jesusa Rodríguez, actrice en actievoerster, nodigt ze uit tot het herhalen van de versregel van de Guatemalteekse Maya-dichter Humberto Ak'abal: 'Onze mais zal sterven op de dag dat de zon sterft.' Maar lang voor dat moment lijkt de bestemming van het heilige gewas te verhuizen van de mond naar de tank.

Cees Zoon is journalist en schrijver met als standplaats Latijns-Amerika.