Stikstofprobleem vraagt wereldwijde aanpak

Zonder stikstof geen leven op aarde. Maar het teveel aan stikstof dat nu uitgestoten en verspreid wordt is juist funest voor datzelfde leven. "Het stikstofoverschot hoort in de top 3 van de milieuproblemen waar de wereld zich voor gesteld ziet", zegt stikstofprofessor Jan Willem Erisman.
  

Vergeleken met de stikstofproblematiek is het teveel aan CO2-uitstoot een gemakkelijk te begrijpen probleem: Het klimaat verandert als de temperatuur op aarde stijgt. Die temperatuurstijging krijgt volgens veel wetenschappers een extra duw door de grote hoeveelheid CO2 die de mens de atmosfeer inpompt. Gevolg: een klimaat dat sneller en sterker van slag raakt dan bij de normale temperatuurschommelingen op aarde.

Nee, dan de stikstofproblematiek. De effecten zijn aansprekend genoeg: Een teveel aan stikstof speelt een rol bij wereldproblemen als voedselvoorziening, luchtkwaliteit, leven in kustwateren en de oceanen, biodiversiteit aan land, klimaatverandering, drinkwatervoorziening , het gat in de ozonlaag, armoede en volksgezondheid. "Maar stikstof is geen eenduidige stof waarvan je simpelweg de kraan dichtdraait om het overschot op te lossen", zegt Jan Willem Erisman, onderzoeker bij ECN en bij de VU Amsterdam en deskundig op het gebied van stikstof. "Het is een complexe stof. 78 % van onze atmosfeer bestaat uit zogenaamd niet-reactief stikstof (N2). Daarnaast heb je reactief stikstof Nr, dat essentieel is voor het leven op aarde. Nr wordt bijvoorbeeld gemaakt voor kunstmest voor de voedselvoorziening. Maar het is in veel grotere mate een bijproduct door de verbranding van fossiele brandstoffen, dan heet het (NOx). Nr lekt in grote mate naar het milieu doordat we het niet efficiënt gebruiken. Dat heeft ingrijpende effecten op het klimaat, ecosystemen en menselijke gezondheid." Reactief stikstof wordt in grote hoeveelheden gebruikt voor tal van producten en zit bijvoorbeeld in pantys, zonnebrandcrème, schoonmaakmiddelen, melamine meubels, tandpasta en tnt. Industrie, energie en transport vormen de grootste schadepost. Zij zijn verantwoordelijk voor 60 % van de milieuschade door reactieve stikstof.

Gezien de complexiteit is het voor wetenschappers lastig stikstof als probleem onder de aandacht te brengen. Dit jaar is er naar aanleiding van het rapport European Nitrogen Assessment (ENA) een campagne gestart om de problemen te communiceren naar een breed publiek. Deze film is daar een voorbeeld van.

Voor de komende eeuw verwachten wetenschappers door de groeiende wereldbevolking en welvaart een verdubbeling van het gebruik van kunstmest. Industriële regio's als Korea, China, de Po-vlakte, maar ook Nederland zijn plekken waar grote hoeveelheden reactieve stikstof in het milieu komen. In Zuidoost-Azië is bijvoorbeeld de bloei van giftige algen door een teveel aan Nr in de kust-zeeën een belangrijk milieuprobleem.

Toch is er, wie de grafieken over Nr en NOx in het milieu bekijkt, sinds de jaren '80 in Europa en Nederland een significante afname te zien.

Zure regen en het gat in de ozonlaag waren krachtige signalen die aanzetten tot stevige maatregelen. Erisman: "Er waren evidente effecten zoals algenbloei en vervuiling van oppervlaktewater. Dit waren lokale effecten en het overschot reactieve stikstof in het milieu werd dan ook gezien als een lokaal probleem. Lokale maatregelen hadden zeker positieve effecten. Maar er zijn meer onderliggende effecten die we nu leren kennen. Het besef moet doordringen dat de stikstofproblematiek niet lokaal opgelost kan worden, maar dat het 1 van de grote milieuproblemen ter wereld is. Omdat er inderdaad in bijvoorbeeld Nederland redelijke resultaten gehaald zijn, bestaat de neiging om achterover te leunen. Maar dat bepaalde doelstellingen zijn behaald betekent niet dat er geen schade meer is."

Nóg een wereldprobleem?

Erisman beseft dat er door de grote nadruk die de afgelopen jaren is gelegd op CO2-uitstoot, mogelijk weinig ruimte is bij politici, burgers en bedrijven om nog een groot probleem te kunnen behappen. Het is dan ook niet de bedoeling de stikstofproblematiek als nieuwe kwestie te agenderen. "Het stikstofoverschot is onderdeel van belangrijke thema's als klimaatverandering, armoede, voedsel- en energievoorziening, verlies van biodiversiteit, volksgezondheid en luchtvervuiling. In het licht van dergelijke thema's moet de maatschappij telkens afwegingen maken. De stikstofproblematiek draait om balans. Wegen de voordelen, bijvoorbeeld hogere opbrengsten per hectare landbouwgrond, op tegen nadelen als vervuiling van natuurlijke ecosystemen?"

Hoe maak je de afweging?

Het lijkt een onmogelijke opgaaf om af te wegen of voldoende voedselproductie, of industriële en daarmee economische groei opweegt tegen lastig meetbare grootheden als gezondheidseffecten of eutrofiëring van oceanen. Want ingrepen als strenge eisen aan transport of industrie kunnen grote, directe maatschappelijke gevolgen hebben als afname van de werkgelegenheid. Toch heeft de European Nitrogen Assesment geprobeerd maatstaven te creëren die kunnen helpen inzicht te krijgen in de te nemen keuzes.

Daarvoor is een representatieve enquête gehouden. Burgers kregen vragen voorgelegd hoeveel geld zij over hebben om een bepaald probleem als vervuiling van ecosystemen, gezondheidsproblemen door fijnstof, of klimaatverandering aan te pakken. De uitkomsten hiervan leveren grootheden op die het mogelijk maken de waarde die mensen hechten aan gezondheid te vergelijken met de waarde die men hecht aan biodiversiteit.

Onderzoeker Hans van Grinsven van het Planbureau voor de Leefomgeving werkte mee aan dit onderzoek. Er zit volgens van Grinsven een grote onzekerheidsfactor in deze manier van rekenen, maar het biedt wel een steun bij het afwegen van keuzes. "Overigens betekent een keuze vóór bijvoorbeeld minder kunstmest gebruik, niet de voedselzekerheid meteen in grote mate afneemt. Er valt nog veel winst te behalen in het minder slordig omgaan met reactieve stikstof. Dat geldt zowel voor industrie als voor landbouw. Het gebruik van duurzame energie zou de uitstoot van stikstof als broeikasgas en luchtverontreinigende component sterk terugdringen. Uit onze berekeningen blijkt dat de maatschappelijke baten van stikstofmaatregelen doorgaans groter zijn dan de kosten van die maatregelen."